W przeciwieństwie do sąsiadów z Łotwy i Estonii Litwa nie ma problemu mniejszości rosyjskiej. Jest za to naszpikowany rosyjskim wojskiem obwód kaliningradzki i tradycyjnie kiepskie relacje z Moskwą. Do tego, w ostatnim czasie, pogarszające się relacje z Polską. Niewątpliwie za to największym osiągnięciem ostatnich dwóch dekad jest członkostwo Litwy w UE i NATO.
Litwa ogłosiła niepodległość 11 marca 1990 r. jako pierwsza republika w ZSRR. Reakcja Moskwy była niezwykle brutalna. 13 stycznia oddziały Armii Czerwonej zaatakowały wieżę telewizyjną w Wilnie. Zginęło kilkunastu cywilów, setki zostały ranne. Jednak "twardogłowym" komunistom nie udało się odebrać władzy reformatorom na Litwie. Potem był pucz – ale już w Moskwie (sierpień 1991) – też nieudany. A kilka dni później Moskwa uznała niepodległość Litwy.
1991 – odzyskanie niepodległości 1992 – pierwsze wolne wybory 1993 – wyjście ostatnich żołnierzy rosyjskich 2004 – impeachment prezydenta Paksasa 2004 – wejście do UE i NATO litwa
W ten sposób zakończył się ponad półwieczny okres okupacji radzieckiej. Litwa była bowiem jednym z trzech krajów bałtyckich, anektowanych w 1940 przez Stalina na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow.
Dwa polityczne bieguny
Pod względem politycznym, Litwa – chyba jako jedyna poradziecka republika – przypomina postkomunistyczne kraje Europy Środkowej i Wschodniej, satelity Moskwy przed 1991 r. Na Litwie, w przeciwieństwie do np. Łotwy i Estonii, nie ma znaczącej mniejszości rosyjskiej. Głównym kryterium podziałów politycznych był więc od samego początku stosunek do komunizmu i radzieckiej przeszłości. Stąd trwały – aż do dziś – podział na dwa zasadnicze obozy: lewicowych postkomunistów (socjaldemokraci) i prawicowych antykomunistów (konserwatyści).
Po początkowym okresie współdziałania na rzecz odzyskania niepodległości (front ludowy Sajudis), drogi komunistycznych reformatorów litewskich i dysydentów, antykomunistów rozeszły się. Od pierwszych wyborów do Sejmu (lit. Seimas) władzę sprawują na przemian albo jedni, albo drudzy (czasem dobierając sobie pomniejszych koalicjantów).
Algirdas i Vytautas
Największe piętno na litewskiej polityce odcisnęły dwie indywidualności: Algirdas Brazauskas i Vytatutas Landsbergis. Ten pierwszy, lider litewskich komunistów, zreformował partię i opowiedział się za niepodległością. W 1992 jego partia wygrała pierwsze wolne wybory, a on sam został prezydentem – aż do 1998 r. Brazauskas zmarł w 2010 r. Do końca pozostawał szarą eminencją postkomunistów.
Landsbergis, historyk muzyki, był współzałożycielem i liderem Sajudisu. Pod jego przywództwem Litwa ogłosiła niepodległość, stawiła opór blokadzie i zbrojnej interwencji Armii Czerwonej oraz uzyskała międzynarodowe uznanie niepodległości. Po przegranych wyborach 1992 Landsbergis stał na czele prawicowej opozycji. Był przewodniczącym Seimasu. Od 2004 r. stale zasiada w Parlamencie Europejskim.
Historyczny impeachment
Litwa zapisała się już w najnowszych dziejach nie tylko b. ZSRR, ale całego bloku wschodniego, pierwszym impeachmentem prezydenta. W burzliwej historii Rolandasa Paksasa było wszystko: kariera pilota-akrobaty, legitymacja partii komunistycznej, działalność w niepodległościowej opozycji, stanowiska mera Wilna, premiera Litwy (dwukrotnie), wreszcie prezydenta, zarzuty kontrwywiadu, niejasne związki z Rosjanami, dymisja, a potem polityczny powrót. Prezydentem został w lutym 2003, parlament przegłosował jego usunięcie w kwietniu 2004.
Część z dawnej popularności jednak zachował – w 2009 dostał się do Parlamentu Europejskiego.
Skandaliści
Paksas nie był jedynym politykiem, którego oskarżano o zbyt bliskie związki z Moskwą. Pierwszą premier niepodległej Litwy Kazimiera Prunskiene jeszcze w latach 90. uznał agentką KGB sąd. Po kilku latach apelację na korzyść Prunskiene rozstrzygnął Sąd Najwyższy.
Potężną polityczną awanturą zakończyła się błyskotliwa kariera Wiktora Uspaskicha. Najbogatszy swego czasu mieszkaniec Litwy, związany z Gazpromem Rosjanin, w 2003 r. założył Partię Pracy, z którą rok później wygrał wybory. Koalicyjni socjaldemokraci powoli odsunęli Uspaskicha stawiając korupcyjne zarzuty. W końcu uciekł w 2006 do Rosji. Potem wrócił na Litwę, ale nie odzyskał znaczenia. Od 2009 zasiada w Parlamencie Europejskim.
Rosyjski straszak
Rosja od chwili odzyskania niepodległości jest postrzegana przez większość litewskiej elity politycznej jako główne zagrożenie. Na Litwie nie ma co prawda tak dużej mniejszości rosyjskiej jak na Łotwie i w Estonii, ale kraj jest wciśnięty między zmilitaryzowany obwód kaliningradzki a rosyjskiego sojusznika wojskowego Białoruś.
Kwestie tranzytu do Kaliningradu przez wiele lat były jednym z głównych punktów spornych w stosunkach Wilna z Moskwą. Litwa także, chyba najmocniej z byłych republik radzieckich, podnosi kwestie historyczne. Specjalna komisja wyceniła na miliardy dolarów straty poniesione w ciągu 50 lat okupacji radzieckiej. Pojawiły się żądania, że Rosja powinna to spłacić.
Sojusznik tylko na papierze
Naturalnym sojusznikiem Litwy po odzyskaniu niepodległości była Polska. Widać to było zwłaszcza wtedy, gdy rozeszły się drogi Wilna z Rygą i Tallinem. Warszawa była adwokatem przyjęcia Litwinów do NATO. Do UE oba państwa weszły razem. Jednym z warunków postawionych przez Brukselę, było zamknięcie zbudowanej za czasów radzieckich elektrowni atomowej w Ignalinie. Litwini planują wybudować w jej miejsce nowe reaktory.
Szczególnie blisko Litwa z Polską współpracowała w czasach, gdy prezydentami byli Valdas Adamkus i Lech Kaczyński. To na Litwie doszło do największej w historii polskiej inwestycji zagranicznej – Orlen kupił rafinerię w Możejkach.
Jednak litewsko-polski sojusz nie mógł być trwały bez porozumienia trwale rozwiązującego problem dyskryminacji Polaków na Litwie. W nacjonalistycznych środowiskach litewskich zawsze żywa była niechęć do Polski, pamiętano o wrogości okresu międzywojennego. Z kolei Polacy pamiętali o współpracy Litwinów z Niemcami.
20 lat po odzyskaniu niepodległości państwo litewskie Polacy wciąż nie mogą doczekać się równego traktowania w procesie reprywatyzacji, zwrotu ziemi. Protestują przeciwko dyskryminacji w kwestii językowej i nauki szkolnej.
Grzegorz Kuczyński
-------------------
REPUBLIKA LITWY
Ogłoszenie niepodległości: ogłoszona 11 marca 1990 (uznana przez ZSRR 6 września 1991)
Stolica: Wilno
Powierzchnia: 65 300 km kw.
Ludność: ok. 3,53 mln
Podział etniczny: Litwini 84 proc., Polacy 6,1 proc., Rosjanie 4,9 proc., inni 5 proc.
Języki: litewski (oficjalny) 82 proc., rosyjski 8 proc., polski 5,6 proc., inne 4,4 proc.
Głowa państwa: prezydent Dalia Grybauskaite (od 2009)
Źródło: tvn24.pl