Alicja uważa, że sądy i banki to jedna klika. Danuta, że elity podorabiały się na lewych interesach. Dariusz, że mamy swoje problemy i nie powinniśmy przyjmować obcych. Cieszą się z 500 plus, godzą , żeby państwo wtrącało się w coraz więcej dziedzin życia, nie uważają że to ograniczenie wolności. Mieszkają w Miastku, gdzie PiS poparła blisko połowa wyborców.
Alicja z krainy, gdzie wygrywa PiS
Alicja ma radykalny pogląd na temat banków i sądów. Uważa, że trzeba "rozwalić to wszystko".
Przed laty pożyczyła pieniądze z banku. Chciała pomóc koleżance. Wzięła kredyt na męża, bez wiedzy męża. Podpisała się w banku za małżonka. Sąd skazał ją na dwa tysiące złotych grzywny.
W niejasnych okolicznościach straciła pracę w szkole. Być może ma to związek z tą sprawą sądową, bo osoba prawomocnie skazana nie może być nauczycielem. Tego nie wiemy.
Wiemy za to, że ma osobiste porachunki z dyrektorem szkoły. Życzy mu, aby z powodu reformy oświaty stracił stanowisko. Za to jej cierpienie.
Dla niej "sprawcami są zawsze inni, a ona jako ofiara tylko doświadcza cierpienia. Popiera na przykład reformę sądów i mówi, że sama należy do osób pokrzywdzonych przez system. (...) Winny jest sędzia skazujący, pracownik banku, który pozwolił na fałszerstwo i koleżanka, która poprosiła o pożyczkę. Ona tylko ponosi konsekwencje działań innych, chociaż przyznaje, że wzięła pożyczkę, nawet nie pytając męża o zgodę. Alicja postrzega politykę jako szansę na pozbawienie władzy sprawców".
Miastko na Mazowszu
Alicja z Miastka (imię zmienione, nazwa miejscowości umowna) jest najczęściej cytowaną respondentką w badaniach dr. hab. Macieja Gduli.
"Celem badania było zdobycie pogłębionej wiedzy o źródłach poparcia dla PiS-u, które utrzymuje się dziś na poziomie przekraczającym wynik wyborczy partii" - czytamy w streszczeniu wyników.
W wyborach do Sejmu w 2015 roku Prawo i Sprawiedliwość uzyskało 37,58 proc. głosów. Według styczniowego sondażu Kantar Public partię Jarosława Kaczyńskiego popiera 42 proc respondentów.
Z przeprowadzanych regularnie sondaży wynika, że niemal stale rośnie poparcie społeczne dla Prawa i Sprawiedliwości. Jednak dlaczego tak się dzieje - nie ma popartego dowodami, naukowego wytłumaczenia. Są owszem analizy publicystów, komentarze ekspertów, wystąpienia opozycji, ale to tylko wnioski wyciągane z obserwacji.
Maciej Gdula, socjolog z Uniwersytetu Warszawskiego i publicysta "Krytyki Politycznej", postanowił to zbadać. Opracował metodę, zdobył pieniądze od Fundacji im. Friedricha Eberta i pojechał w teren - do miasta, w którym PiS dwa lata temu uzyskał w wyborach wynik na poziomie obecnego poparcia tej partii w sondażach.
Miastko to nazwa wymyślona rzeczywiście istniejącego niewielkiego miasta na Mazowszu. Jego prawdziwa nazwa nie została ujawniona. Autor zagwarantował w ten sposób swoim rozmówcom pełną anonimowość. W zamian za to spodziewał się maksymalnej szczerości.
Strasznie, powiem szczerze. Afera za aferą i jeszcze nic nie było, co wyszło, to wszystko było zamiatane pod dywan. To było coś niesamowitego. Kłamstwo kłamstwem poganiało. Złodziejstwo niesamowite weszło.
Alicja z Miastka o poprzednich rządach
W Miastku w wyborach parlamentarnych w 2015 roku Prawo i Sprawiedliwość poparła blisko połowa wyborców.
Najpierw o życiu, po dwóch tygodniach o polityce
Badania Macieja Gduli miały charakter jakościowy, a nie ilościowy. To znaczy, że nie wysłał w teren ankieterów z zamkniętym zestawem pytań i przewidywanych odpowiedzi do odhaczenia. Członkowie jego zespołu przeprowadzili 60 pogłębionych wywiadów z 30 osobami. Z każdym po dwa, w odstępie około dwóch tygodni. Za pierwszym razem rozmówcy opowiadali o swoim życiu, za drugim - o poglądach politycznych i o tym, jak oceniają zmiany w Polsce przeprowadzane przez obecną władzę.
"Wywiady z naszymi rozmówcami odbywały się w ich domach lub w lokalnych kawiarniach. Zależało nam na spotkaniu w domach rozmówców, jednak decyzję o miejscu spotkania pozostawialiśmy im samym. W trakcie spotkania badacze i badaczki zwracali uwagę na takie aspekty, jak przestrzeń mieszkania, sposób zachowywania się rozmówców czy ich ubiór" - tłumaczą autorzy badania.
Co z tego wynikło? Otóż Maciej Gdula udowadnia w swoich badaniach, że to nadmierne uproszczenie, gdy ktoś twierdzi, że Prawo i Sprawiedliwość kupiło sobie poparcie społeczne programem "Rodzina 500+". Jego zdaniem przyczyn wysokiego poparcia dla rządzącej partii jest znacznie więcej.
"Wspólnota" przeciw "elitom" i dobrobyt na dokładkę
"Z przeprowadzonych wywiadów pogłębionych wynika, że dzisiejsze poparcie dla PiS-u silnie wiąże się z przekonaniem o skorumpowanym charakterze poprzednich elit politycznych i z akceptacją aktualnych programów społecznych, a także z wizją wspólnoty, jaką oferuje swoim wyborcom partia Kaczyńskiego" - napisano w podsumowaniu badań.
Rozmówcy Macieja Gduli i jego współpracowników mówią między innymi:
"Pomogli dużo ludziom i każdy chce mieć tak, jak na Zachodzie (…). Jeździłem dużo na Zachód (…) i widzę, że tam rodzinom z dziećmi się dużo pomaga, a u nas raczej to nie funkcjonowało nigdy. Tak że dali 500+, ludzie z tego robią aferę. Natomiast wydaje mi się, że to jest duży plus. Wielu rodzinom pomogli, a nie każdy jest tak, żeby sobie w życiu poradzić" – ocenia rządowy program wsparcia rodzin Bartosz z Miastka.
Z kolei Antoni, który nie dostaje 500+, bo jego syn jest już dorosły, liczy, że obecnie będzie miał on lepszy start w dorosłość niż on sam.
"Jest ten chłopak, to trzeba by było coś zorganizować, żeby miał łatwy start, nie tak, jak ja. Wszystko trzeba było tak robić, żeby miał łatwiej, nie?" – powiedział badaczom.
O dotychczasowych elitach, które PiS - jak deklaruje - chce rozliczyć, mówi z kolei Danuta:
"Swoje interesy, zarabiali, załatwiali za naszymi plecami. Duże, kolosalne sumy były. (…) Tam zwykły człowiek dla nich to właściwie był też niczym". Inna respondentka – Dagmara – mówi, że "nikt nie jest święty, ale te sumy to były troszeczkę przyduże, co oni wyprawiali".
Co do pomocy imigrantom, to z kolei Dariusz uważa, że Polska jako kraj, który nie rozwiązał własnych problemów, nie powinien przyjmować obcych.
"Uchodźców chcą przyjąć, dać im mieszkania, a małżeństwa starające się o mieszkanie nie mogą dostać w tym mieście mieszkań. To dlaczego wpierw nie zadbamy o naszych obywateli, a dopiero komuś pomóc? Wpierw pomóżmy nam, a dopiero komuś pomagajmy".
Wyniki swoich badań zespół doktora Gduli opisał na czterdziestu stronach i nie sposób ich szczegółowo omówić w krótkim tekście. W skrócie i pewnym uproszczeniu można podsumować, że mieszkańcy Miastka doceniają PiS za:
:: program "Rodzina 500+" jako wyraz wsparcia dla rodzin, które zdecydowały się mieć dzieci i podjęły się trudu ich wychowania;
:: obietnice, że wszyscy obywatele będą bezpośrednio korzystać ze wzrostu, a bogacąc się, dorównywać zamożnym krajom;
:: zapowiedź rozliczenia "establishmentu" i starych elit, które - według badanych - cechuje skorumpowanie, patologia, oderwanie od zwykłych ludzi i zdeprawowanie, a w najlepszym razie elity te "nie spełniły wysokich oczekiwań, jakie stawia się przywódcom";
:: "poczucie uczestnictwa we wspólnocie, której członkowie wyraźnie różnią się od elit, 'patologii' i obcych. Są dzięki temu 'normalnymi' ludźmi";
:: podejrzliwość i niechęć do obcych, głównie do imigrantów; ocenianie jako naiwnych społeczeństw otwartych na przybyszów.
Oni byli przy władzy (...) Jak już wszystko wiadomo, co i jak, to troszkę za duże te sumy były. Te przekręty ich, co oni tam. Nikt nie jest święty, ale te sumy to były troszeczkę przyduże. Co oni wyprawiali
Dagmara z Miastka
Przede wszystkim potrzeba bezpieczeństwa
Jeżeli więc całość poparcia dla PiS składa się z tych pięciu ułamków, to powinny one dać się sprowadzić do wspólnego mianownika. Wydaje się, że tym wspólnym mianownikiem jest potrzeba poczucia bezpieczeństwa. Różnie rozumianego - bezpieczeństwa socjalnego, ekonomicznego czy wynikającego z przynależności do wspólnoty, albo polisy od działań zdeprawowanych elit czy bezpieczeństwa od obcych przybyszów spoza kraju.
Gdula nie formułuje takiego wniosku w raporcie ze swych badań. Jednak o części swoich badanych pisze: "nie dostrzegają własnej sprawczości, nie wierzą, że coś od nich zależy. Świat jednak nie jest neutralny, ale napiera na jednostkę i zadaje jej ból".
W rozmowie z nami badacz przypomina znamienny moment kampanii wyborczej sprzed dwóch lat, gdy Bronisław Komorowski na spacerze wśród wyborców zaproponował młodym ludziom samodzielność i podejmowanie ryzyka, a nie troskliwą pomoc państwa. Było to wtedy, gdy doradził siostrze młodego człowieka w zielonej koszulce, aby zmieniła pracę i wzięła kredyt na mieszkanie.
- Odpowiedź Komorowskiego była typową zdroworozsądkową radą. Nie była oburzająca, a jednak tak została odebrana - mówi Gdula, przypominając, że scena ta pokazała rosnące aspiracje społeczeństwa i brak możliwości samodzielnego ich spełnienia.
Takim celebrytom się tylko należy wszystko? Tak? A normalni ludzie to mogą zdychać pod sklepem.
Alicja z Miastka
Komorowski i Platforma Obywatelska przegrali wybory. Wygrało ugrupowanie, które obiecało wsparcie finansowe na dzieci, obiecało równomierne bogacenie się wszystkich i inne elementy szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Wynika to też z badań Gduli. Należy więc postawić dwa zasadnicze pytania:
- Czy jest jakaś cena za to poczucie bezpieczeństwa?
- A jeżeli jest, to jak wysoka i czy wyborcy są gotowi ją zapłacić?
Opozycja oskarża, świat krytykuje, PiS rośnie w siłę
Opozycja od samego początku ostro krytykuje PiS za - jej zdaniem - niszczenie demokracji, demontaż państwa prawa, ograniczenie swobód obywatelskich. Nie jest to jednak wyłącznie polityczna retoryka opozycji. O stan demokracji i swobód obywatelskich w Polsce pytają organizacje międzynarodowe (np. Komitet Praw Człowieka ONZ), wątpliwości co do stanu praworządności ma Komisja Europejska, a poddanie sądownictwa kontroli polityków krytykowała m.in. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).
Tymczasem społeczne poparcie dla władzy rośnie. Czy to oznacza, że Polacy są gotowi oddać część swojej wolności za poczucie bezpieczeństwa?
Jednoznacznej odpowiedzi na ten temat w badaniach Macieja Gduli nie znajdziemy, bo okazuje się że mieszkańcy Miastka wcale nie uważają, że PiS zabiera wolność czy rozmontowuje demokrację.
"Przyglądając się działaniom Kaczyńskiego, które ograniczają autonomię niezależnych instytucji i podporządkowują je partii rządzącej, znaczna część komentatorów życia politycznego interpretuje je jako wpadki, które obciążają PiS i doprowadzą w dość krótkim czasie do załamania się poparcia dla tej partii. W zbyt małym stopniu uwzględnia się zupełnie inną możliwość – że działania Kaczyńskiego, które pozornie mu szkodzą, tak naprawdę stanowią źródło poparcia dla jego rządów. Zgromadzony w badaniu materiał pozwala stwierdzić, że mamy do czynienia nie z powierzchowną i warunkową akceptacją działań Kaczyńskiego, ale z wyraźnym poparciem jego działań" - pisze Maciej Gdula.
Wyraźnie popiera działania PiS właśnie Alicja z Miastka, była nauczycielka, zatrudniona na umowę śmieciową w instytucji publicznej. Autor badań opisuje ją jako "żarliwą zwolenniczkę PiS-u". Na jej przykładzie udowadnia, że nie mają racji ci, którzy twierdzą, że Polaków nie interesują zmiany w sądownictwie, bo rzekomo są to sprawy odległe i abstrakcyjne.
Coś z tymi sądami mamy nie tak, skoro coś tam zaczęli z nimi robić. I faktycznie, z kim by się dookoła nie rozmawiało, to jeśli się powie o sądzie, to każdy, że to są złodzieje i w ogóle.
Łukasz z Miastka
"Dla znacznej części wyborców PiS-u są to działania słuszne, bo dotykają najbardziej wpływowych grup, a mają szansę sięgnąć – tak jak w przypadku naszej nauczycielki – prywatnych urazów i upokorzeń" - pisze Gdula.
Co opozycji przeszkadza, wyborcy popierają
O Alicji dowiadujemy się, że popiera ona reformę sądów i mówi, że sama należy do osób pokrzywdzonych przez system. Została bowiem ukarana przez sąd grzywną za sfałszowanie podpisu męża na wniosku kredytowym. Jej zdaniem winny jest sędzia, pracownik banku, który pozwolił na fałszerstwo, i koleżanka, która poprosiła o pożyczkę.
"Dostałam 2000 grzywny. Musiałam wpłacić. Masakra. A tamten nie pamięta, bo był wezwany nawet na sprawę ten gostek w banku, co pozwolił mi podpisać. Nie pamięta i wszystko, i pięknie, git, bo to jedna klika, banki, te wszystkie sądy, te jeszcze inne układziki. Rozwalić to wszystko" - mówi kobieta w wywiadzie przeprowadzonym na potrzeby badania.
"Moim zdaniem coś z tymi sądami mamy nie tak, skoro coś tam zaczęli z nimi robić. I faktycznie, z kim by się dookoła nie rozmawiało, to jeśli się powie o sądzie, to każdy, że to są złodzieje i w ogóle. Znaczy, cytuję kogoś, nie to, że ja" - wtóruje jej inny badany, Łukasz.
Ani z dosłownie cytowanych wypowiedzi w badaniu Gduli, ani też z omówienia pozostałych nie wynika, jakoby ktokolwiek z rozmówców z Miastka zwiększenie kontroli polityków nad sądami uważał za zagrożenie własnej wolności. Zresztą nie chodzi tu tylko o sądy, a o ogólniejszy proces poszerzania władzy skupionej w rękach jednej partii. Gdula dowodzi, że przejmowanie kolejnych obszarów życia, przez władzę państwową zarządzaną przez PiS, wręcz podoba się wyborcom z Miastka.
Dopiero jak to się rozpętało po wygranych wyborach przez PiS, dopiero ja sobie uświadomiłem, po co jest Trybunał Konstytucyjny
Wojciech z Miastka
"Proces koncentracji władzy rozpoczęty przez Kaczyńskiego nie osłabia ich identyfikacji z nim, a wręcz przeciwnie, wciąga ich w nurt zmian. Bez względu na to, czy chodzi o uchodźców, Trybunał, szkoły czy sądy działania PiS-u określane są jako słuszne. Można odnieść wrażenie, że każde kolejne osunięcie wsysa ich w wir wydarzeń, których celem jest 'rozwalenie tego wszystkiego'".
Paradoks Kaczyńskiego: odpowiada i odrzuconym, i silnym
Tak działania partii Kaczyńskiego postrzega grupa społeczna określana w badaniach Gduli jako "klasa ludowa". "Klasa średnia" ocenia ten proces po swojemu, ale też go popiera.
"Poparcie dla PiS-u wiąże się z realizowaniem aspiracji klasy średniej do kontroli i panowania, a tego partia Kaczyńskiego dostarcza i w wielkiej polityce, i na poziomie życia codziennego" - twierdzi autor badania.
Maciej Gdula wielokrotnie zresztą podkreśla, że PiS popierają nie tylko ludzie mający poczucie krzywdy i odrzucenia, ale również ci, którym powiodło się w życiu, mają rozbudzone aspiracje i potrzebę poczucia wpływu na to, co dzieje się dookoła. Nawet jeżeli nie jest to realny wpływ, a tylko przekonanie, że władza działa słusznie.
Autor badań twierdzi więc, że tak rozumiane poparcie różnych grup społecznych pozwala Jarosławowi Kaczyńskiemu na stopniowe, ale konsekwentne wprowadzanie "neoautorytaryzmu". Gdula tłumaczy, że są to rządy silnego przywódcy sprawowane przy zachowaniu pozorów demokracji ("demokratyczne imaginarium").
Ten "neoautorytaryzm", jak twierdzi Gdula, "poszukuje uprawomocnienia przez szeroką mobilizację i głosowanie. Z jednej strony nie jest to od razu powód do radości, bo 'demokratycznie' można pozbawiać obywatelstwa albo zakazywać wolności słowa, żeby nie obrażano większości, ale jednocześnie stanowi to rodzaj ograniczenia dla rządów neoautorytarnych liderów".
Wyborcy dali Kaczyńskiemu swobodę. Ale gdzie jest jej granica?
Jeżeli, za Maciejem Gdulą, uznać za takiego lidera Jarosława Kaczyńskiego, to - jak dowodzi naukowiec - ludzie "identyfikują się z jego działaniami, ale nie płacą za nie (...) pełnej ceny".
Autor nie pisze w raporcie, co jest tą pełną ceną. Dopytujemy więc, czy tą ceną jest oddanie przez ludzi części swojej wolności, np. że godzą się z tym, aby państwo kontrolowało coraz więcej dziedzin życia. Maciej Gdula odpowiada, że jego rozmówcy nie czują, że ich wolność jest ograniczana, co jego zdaniem może być niebezpieczne.
- Badane przez nas osoby mają poczucie, że lider działa w ich imieniu. Ale jest to niebezpieczne, bo nie wiadomo, czy jest to poparcie bezgraniczne. Nie udało nam się dowiedzieć, do którego momentu może się Kaczyński posunąć, żeby napotkać opór nawet swoich zwolenników. To jest tylko moje wrażenie, że granicą tą jest ograniczenie wolności słowa - tłumaczy nam naukowiec.
Pytamy też innych ekspertów obserwujących życie publiczne w Polsce, dlaczego ludzie nie uważają, że państwo ogranicza ich wolność, przejmując kolejne dziedziny życia.
- Choćby z tego powodu, że już dawno zaczęło je przejmować. Schetynówki też były ograniczeniem samodzielności władz lokalnych, bo rząd podejmował decyzje, gdzie budować drogi gminne. Działania obecnej władzy nie są więc czymś wyjątkowym na tle tego, co działo się wcześniej - mówi socjolog Jarosław Flis, profesor UJ. Tłumaczy jednocześnie, że nawet w tak wrażliwej społecznie sprawie, jak niezależność sądów, z punktu widzenia wielu zwykłych wyborców nie ma znaczenia, kto powołuje prezesa, a kto sędziego. Znaczenie miałoby, gdyby jakaś władza chciała zlikwidować sąd w danej miejscowości.
Siedzi babcia i ma na przykład 700 złotych emerytury, a przyjdzie ten uchodźca i on ma na przykład 3000 z czymś tam. To też jest nie fair.
Dariusz z Miastka
Politolog Rafał Chwedoruk przyznaje natomiast, że częściej niż w poprzednich dekadach ludzie szukają opieki w ramionach państwa. Wszystko dlatego, że jego zdaniem demokracja i wolny rynek w dotychczasowym wydaniu nie dały rady takim zjawiskom jak globalizacja.
- Ludzie zaczęli się gubić w tym, że międzynarodowe koncerny są silniejsze niż państwa, że na rynku pracy panuje dyktat pracodawców. To są rzeczy oczywiste, które bolą ludzi w wielu miejscach świata i nie zaleziono na nie prostych rozwiązań. Obywatele więc popierają silne państwo, które deklaruje, że rozwiąże ich problemy - mówi prof. Chwedoruk.
Głowa prezesa a społeczeństwo
Czy ludzie, popierający silne państwo, kładą na szali swoją wolność, teoretycznie gwarantowaną przez instytucje niezależne od państwa?
- Nie sądzę, żeby głowę Jarosława Kaczyńskiego dało się bezkonfliktowo przyszyć do polskiego społeczeństwa, które jest jednak dość zanarchizowane i ma poczucie wolności, dopóki ma wpływ na możliwość odsunięcia władzy, która przestanie realizować ludzkie potrzeby. To, że obecna władza próbuje zminimalizować możliwość przegrania w wyborach, to zupełnie inna rzecz. Traktowałbym ją jednak jako grzech ciężki, ale nie śmiertelny. Bo możliwość usunięcia władzy w demokratycznych wyborach istnieje - tłumaczy Jarosław Flis.
Obaj nasi rozmówcy nie zgadzają się z tym, co napisano w wynikach badań "Dobra zmiana w Miastku", że to, co się dzieje w Polsce, to autorytarne rządy w nowym niespotykanym dotąd wydaniu. Przypominają, że gdy Platforma Obywatelska wygrała drugie z kolei wybory parlamentarne, przeciwnicy z PiS zarzucali jej nadmierne umocnienie się przy władzy, a później oskarżyli wprost o sfałszowanie wyborów samorządowych w 2014 roku.
- A mimo to w konsekwencji okazało się, że mimo olbrzymiego poparcia na początku kadencji ostatecznie Polacy zdecydowali o odsunięciu Platformy Obywatelskiej od władzy. Proszę też pamiętać, że na przestrzeni ostatnich 25 lat nigdy w Polsce nie zdobyły liczącego się poparcia ugrupowania jawnie antydemokratyczne - mówi Rafał Chwedoruk.
W badaniu Macieja Gduli rozmówcy podkreślają, że uczestnictwo w wyborach jest dla nich ważne. A w trzydziestce "wywiadowanych" byli zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy PiS.
"Jeśli ktoś o to walczył [o demokrację - przyp. red] i ginął, to wydaje mi się, że w tej chwili trzeba na wybory chodzić" - zapewnia Bartosz z Miastka.
Alicja zaś, cytowana już wcześniej była nauczycielka, mówi, że uczestnictwo w wyborach to obowiązek i nie podoba jej się zbyt niska - jak na jej oczekiwania - rzeczywista frekwencja przy urnach.
Kaczyńskiego może pokonać tylko "Kaczyński plus"
Mimo zapewnień części obserwatorów, że demokracja nie jest zagrożona i stwierdzonych w badaniach deklaracji, że ludzie chcą głosować, Maciej Gdula podtrzymuje, że mamy do czynienia z nową formą autorytarnych rządów połączoną z demokracją. I w takim systemie przywódca może sobie pozwolić na wiele, nawet na ograniczanie autonomii i niezależności różnych instytucji i środowisk.
Autor "Dobrej zmiany w Miastku" przepowiada też, że demokracja w dotychczasowym wydaniu już nie wróci. Jeżeli ktoś może odsunąć Jarosława Kaczyńskiego od władzy, to może być to jeszcze silniejszy lider z jeszcze bardziej bezwarunkowym poparciem wyborców. To już jednak problem bardziej cywilizacyjny niż polityczny.
- Tradycyjne media przestają być źródłem wymiany informacji. Debata publiczna przenosi się do internetu. Tam mało kto sięga do źródeł. Dominują krótkie przekazy powielane w mediach społecznościowych. Taki przepływ informacji sprzyja tworzeniu grup poparcia dla silnych, wyrazistych liderów, a nie dla partii politycznych z ich programami. Widać to nie tylko w Polsce, ale i na świecie, czego przykładem jest choćby sukces Donalda Trumpa w USA. Świat nas zaskoczył. W początkach internetu wydawało się, że internet będzie tak skuteczną formą kontroli wyborców nad politykami, że ci politycy będą po prostu rozsmarowani. Okazało się, że jest dokładnie na odwrót. To politycy wykorzystują internet do zdobywania poparcia i stałego przekazywania wyborcom swojej wizji świata - konstatuje doktor Maciej Gdula.