Wystarczy krótki spacer po Tokio lub przejażdżka metrem, aby rzuciła nam się w oczy ogromna ilość półnagich dziewcząt reklamujących najróżniejsze produkty. Jak to możliwe, że w Japonii, która jest potentatem przemysłu pornograficznego oraz jednym z największych producentów zabawek erotycznych na świecie, ludzie nie uprawiają seksu? I czy wkrótce czeka to nas, ludzi Zachodu?
Wystarczy krótki spacer po Tokio lub przejażdżka metrem, aby rzuciła nam się w oczy ogromna ilość półnagich dziewcząt reklamujących najróżniejsze produkty. Jak to możliwe, że w Japonii, która jest potentatem przemysłu pornograficznego oraz jednym z największych producentów zabawek erotycznych na świecie, ludzie nie uprawiają seksu? I czy wkrótce czeka to nas, ludzi Zachodu?
Można by odnieść wrażenie, że Japończycy mają obsesję na punkcie seksu. Nic bardziej mylnego. W zeszłym tygodniu Narodowy Instytut Badań nad Populacją i Bezpieczeństwem Społecznym Japonii opublikował raport, według którego aż 70 proc. mężczyzn i 60 proc. kobiet od 18 do 34 roku życia to single. Co więcej, prawie połowa z nich (odpowiednio: 42 i 44,2 proc.) ma nadal przed sobą swoje pierwsze doświadczenie seksualne.
Aki: związek może poczekać
Aki ma 30 lat. Pracuje w korporacji. Jest dobrze wykształconą, bardzo atrakcyjną kobietą. Zadbana cera, perfekcyjny makijaż, fryzura zawsze w porządku, dobrej jakości, markowe ubrania i dopasowana torebka od znanego projektanta, a do tego rozbrajający uśmiech na łagodnej twarzy. Marzenie każdego mężczyzny? Aki ostatni raz była w związku jako studentka. Chadzali na spacery i trzymali się za ręce, chłopaka przedstawiła już nawet swoim rodzicom. Trwało to rok, ale potem każde z nich poszło pracować do innej firmy, zaczęli spędzać ze sobą coraz mniej czasu i po miesiącu czy dwóch się rozstali.
Zapytana, czy bardzo przeżywała rozstanie, kręci głową – nic z tych rzeczy, miała inne zajęcia, szybko o nim zapomniała. Aki chciałaby się z kimś związać. Pyta, jacy są Polacy. Kiedy opowiadam jej, że mężczyźni w moim kraju przepuszczają mnie w drzwiach, a czasem nawet podają płaszcz lub podsuwają krzesło, nie może wyjść z zachwytu nad ich szarmanckością. Zaczyna fantazjować o przyjeździe do Polski – będzie szukać tu męża, najlepiej wysokiego blondyna. Wiem, że żartuje i że wcale nie poszłoby jej tak łatwo. Nie z braku chętnych, bo tych z pewnością znalazłaby na pęczki. Jednak Aki ma bardzo konkretne oczekiwania. Jej przyszły partner ma być łagodny, dobry i bogaty. Po ślubie to ona będzie miała wyłączny dostęp do ich wspólnych już pieniędzy, którymi będzie samodzielnie zarządzać, wypłacając mężowi codziennie kieszonkowe na lunch i piwko z kolegami z pracy. Tak przecież funkcjonowali jej rodzice.
W zamian będzie na niego wieczorem czekać kolacja i napełniona gorącą wodą wanna. Tak wygląda dla Aki małżeństwo. Nie jest tylko pewna, czy jest już gotowa na porzucenie swojej kariery zawodowej. Ma dopiero 30 lat, małżeństwo, dzieci i życie rodzinne mogą jeszcze chwilkę poczekać…
Japońska zapaść demograficzna
Rząd Japonii z premierem Shinzo Abe na czele mierzy się obecnie z olbrzymim i bardzo problematycznym kryzysem demograficznym. Japonia, podobnie jak wiele innych krajów rozwiniętych, zmaga się z ujemnym przyrostem naturalnym. Oznacza to, że każdego roku więcej ludzi umiera niż się rodzi. Na dwoje Japończyków przypada w tej chwili 1,4 dziecka, a populacja Japonii z każdym rokiem kurczy się i starzeje. Aż jedna trzecia wszystkich Japończyków to osoby po 65. roku życia, a dzięki zdrowej diecie i dobrej kondycji fizycznej seniorów jesień życia potrafi być w tym kraju bardzo długa. W 2015 r. liczba osób powyżej setnego roku życia przekroczyła 60 tys. I choć z całego serca gratulujemy Japończykom długowieczności, przy tak niskiej liczbie urodzeń ta dysproporcja może mieć fatalne skutki dla ekonomii.
Aby ratować gospodarkę, rząd postawił sobie za cel zwiększenie przyrostu naturalnego, który do 2025 miałby osiągnąć 1,8. W tym celu wprowadzane są specjalne ulgi podatkowe dla rodzin z dziećmi, planuje się zwiększenie liczby przedszkoli i żłobków oraz zapewnienie bezpieczeństwa kobietom powracającym z urlopu macierzyńskiego. Samorządy lokalne już od kilku lat próbują zachęcić obywateli do łączenia się w pary. Niektóre prefektury prowadzą oficjalne portale randkowe, inne organizują regularnie wieczorki zapoznawcze. Władze, przy wsparciu pracodawców, starają się przyjmować rolę swatki.
Jednak wszystkie te – jakże potrzebne – rozwiązania mogą nie na wiele się zdać, jeśli młodzi Japończycy nie zaczną pracować nad zwiększeniem przyrostu naturalnego w zaciszu własnych sypialni. Premier Abe nie znalazł jeszcze niestety skutecznego sposobu, który miałby zachęcić Japończyków do uprawiania miłości.
Japonia, kraj seksualnej emancypacji
Kultura japońska zdaje się wręcz ociekać seksem. I nie mówię tu tylko o wszechobecnych krótkich spódniczkach i przebranych za seksowne lolitki dziewczętach. Coraz bardziej popularne stają się wysokiej jakości lalki erotyczne, które wyglądają już niemal jak żywe kobiety. W sprzedaży dostępne są również poduszki imitujące męskie ramię, w które można się wygodnie wtulić przed zaśnięciem.
Taka wszechobecność tematyki związanej z seksem nie jest w Japonii niczym nowym. Zdaje się ona bardzo dobrze wpisywać w religijność shinto, która tak wielką wagę przywiązuje do płodności. Już pierwsze zdania mitologii shintoistycznej kojiki opisują przecież proces stwarzania świata przez pierwszych bogów, który jest w zasadzie szczegółowym opisem aktu seksualnego. Nadal zresztą obchodzone są w Japonii takie święta jak Kanamara Matsuri, podczas których ulicami miasta niesiony jest w procesji olbrzymich rozmiarów fallus.
Popularność komiksów i animacji hentai również nie pojawiła się z dnia na dzień. Hentai to rysunkowa pornografia, w której fikcyjne, narysowane postaci przekraczają często nawet najdalej postawione granice dotyczące seksualności. Obok zwykłych romantycznych historyjek o seksie dwóch młodych osób możemy znaleźć również bardzo wiele treści sadystycznych i sadomasochistycznych, pornografię dziecięcą i zoofilię, przemoc, gwałt i seks z fantastycznymi potworami. Amatorzy hentai tłumaczą się jednak tym, że pornografia ta nikogo nie krzywdzi, a każdy przecież ma prawo fantazjować nawet o najbardziej okrutnych rzeczach dopóty, dopóki nie zacznie tych fantazji przekładać na rzeczywistość.
Rysunkowa pornografia nie jest jednak w Japonii niczym nowym, to naturalny spadkobierca szeroko rozpowszechnionych szczególnie w XVII i XVIII wieku erotycznych drzeworytów shunga. Te przepiękne barwne obrazy ukazywały stosunek seksualny na wszystkie sposoby, o jakich moglibyśmy pomyśleć. Mamy więc portrety samurajów i kurtyzan przedstawionych w rozmaitych pozycjach seksualnych. Częstym tematem przedstawień jest też miłość homoerotyczna, zazwyczaj między dojrzałym mężczyzną a młodym aktorem kabuki. Jednym z najbardziej chyba znanych drzeworytów shunga jest ten autorstwa Hokusaia, przedstawiający kobietę w miłosnym uścisku z wielką ośmiornicą.
Charakterystyczne dla tej starojapońskiej pornografii są przedstawione z bardzo dużą dokładnością, często wyolbrzymione genitalia. Obrazki te służyły bowiem nie tylko jako podnieta, posiadały również walor edukacyjny. Młode kobiety przed zamążpójściem, podobnie jak zaczynające karierę kurtyzany, mogły się z nich nauczyć, jak najlepiej zaspokoić mężczyznę, czerpiąc przy tym jak najwięcej przyjemności. I choć była to i jest bardzo patriarchalna kultura, wydaje się, że kobiety również potrafiły realizować się w niej seksualnie, a ich życie erotyczne nie musiało ograniczać się wyłącznie do płodzenia dzieci. W XVII-wiecznych powieściach Ihary Saikaku, którego twórczość należy do najważniejszego kanonu literatury japońskiej, opisywane są praktyki seksualne osób płci obojga, należących do różnych stanów i klas społecznych, a ich życie erotyczne często zawstydza nawet nas, liberalnych mieszkańców Zachodu.
W każdym dużym mieście współczesnej Japonii znajdziemy mniejsze lub większe dzielnice czerwonych latarni, takie jak Kabuki-cho w Tokio, gdzie mieści się tysiące różnych przybytków – od barów z hostessami przez kluby ze striptizem po zwykłe burdele. Takie dzielnice rozkoszy zakładane były w Japonii już od XVI wieku, a w okresie Edo (1603-1868) stały się wręcz centrum rozwoju kultury mieszczańskiej. To tutaj spędzali większość czasu artyści, pisarze i aktorzy teatralni. Tutaj, wśród gejsz i kurtyzan, powstawały najważniejsze dzieła kultury tego okresu. Tutaj też zaczął rozwijać się kapitalizm. W skrajnie zhierarchizowanej kulturze, jaka cechowała Japonię w czasach samurajów, to właśnie dzielnice rozkoszy stawały się miejscem wolności i równości. Nowożytna kultura japońska kształtowała się więc w dużej mierze w burdelach.
Seks znika z prawdziwego życia
Silne nacechowanie seksualne, jakie od wieków charakteryzuje japońską kulturę, nie uległo ani osłabieniu, ani wzmocnieniu. Zmieniły się jedynie media i technologie. Świat wirtualny, komiksy czy lalki erotyczne są współcześnie tym, czym były dawniej występy taneczne kurtyzan, drzeworyty czy bogato zdobione drewniane dilda. Różnica polega na tym, że podczas gdy Japończycy w czasach samurajskich traktowali pornografię i gadżety erotyczne jako urozmaicenie swojego i tak dość aktywnego życia erotycznego, ich żyjący dzisiaj potomkowie coraz częściej ograniczają się do oglądania filmów lub zaspokajania swoich potrzeb za pomocą lalek. Gdzieś po drodze zgubił się żywy człowiek.
Japończycy uciekają przed prawdziwym światem, izolują się, nie angażują w rzeczywiste relacje, nie łączą się w pary, są mało zainteresowani seksem. Dlaczego? Jednym z powodów może być często przyjmowana przez nich infantylna postawa życiowa. Wszyscy z pewnością mieliśmy okazję zetknąć się z japońskimi kreskówkami i słodkimi stworzonkami, które w Japonii obecne są wszędzie – od elementów stroju przez plakaty i reklamy telewizyjne po oficjalne maskotki miast i prefektur.
Słodkie kawaii
Najbardziej znanym przykładem może być Hello Kitty, która zawojowała nie tylko Japonię, ale cały świat, lub tak popularne obecnie w Polsce Pokemony. Estetyka rozbrajającej, uroczej słodyczy ma w Japonii swoją nazwę – kawaii. Kawaii są wszystkie małe zwierzątka z wielkimi oczami o niemowlęcych proporcjach ciała. Kawaii to krótkie spódniczki stylizowane na szkolny mundurek, spod których wystają chude i krzywe nogi. Może to być też miła, uśmiechnięta babcia lub niewinna młoda dziewczyna.
Ta kategoria estetyczna jest w istocie wyrazem buntu przeciwko konieczności dorastania. Każdy, kto choć trochę czasu spędził w Japonii, z pewnością zauważy, że Japończyków cechuje pewna doza naiwności i dziecięcej wręcz ufności (nie chcę przez to powiedzieć, że nie potrafią być poważnymi, odpowiedzialnymi ludźmi). Wielu z nich świadomie wybiera infantylne zachowanie, którym próbują jak przedłużyć swoje wyidealizowane dzieciństwo. Takie osoby skończą studia i pójdą do pracy, jednak decyzja o założeniu rodziny i wychowywaniu własnego dziecka nieodwracalnie wtłoczyłaby je w świat dorosłości. Seks również nie jest aktywnością, która wpisywałaby się w ich dziecinny styl.
W przytoczonych wyżej badaniach pokazujących skalę abstynencji seksualnej wśród młodych Japończyków aż 90 proc. respondentów zadeklarowało, że chciałoby wziąć ślub kiedyś w przyszłości. Samo nasuwa się skojarzenie z dzieckiem, które mówi: "jak dorosnę, to zostanę strażakiem". Osoby te z pewnością zdają sobie sprawę z konieczności wejścia w dorosłość, ale w tej chwili nie są na to po prostu gotowe.
Hikikomori, czyli ucieczka
Niechęć do dorastania objawia się często w sposób dużo poważniejszy niż odkładanie decyzji o założeniu rodziny na później. Wielu młodych Japończyków odczuwa lęk przed mierzeniem się z realnymi problemami w relacjach międzyludzkich. Uciekają wtedy w świat wirtualny, w świat zabawy, który daje im poczucie bezpieczeństwa.
Ucieczka ta często przybiera skrajną formę tak zwanych hikikomori. Są to ludzie, najczęściej mężczyźni, którzy decydują się na kompletną izolację od świata zewnętrznego. Stany lękowe nie pozwalają im na opuszczenie swojego pokoju, cały czas spędzają więc przed ekranem komputera. Jest to problem, który w Japonii przybrał już masową skalę. Hikikomori nie pracują, zazwyczaj żyją na utrzymaniu rodziców, nie spotykają się z ludźmi, trudno więc się spodziewać, że będą w stanie znaleźć partnerów życiowych.
Praca od 8 do 22
Kolejnym problemem, który niewątpliwie ma wpływ na zatrważający niż demograficzny w Japonii i rozpad związków międzyludzkich, jest praca, w której Japończycy spędzają bardzo dużo czasu. Typowy pracownik firmy przychodzi do biura na godz. 8 rano i często opuszcza je dopiero o 22. Po tak wyczerpującym dniu mało kto myśli jeszcze o seksie. Jednak wybór między karierą zawodową a płodnością szczególnie uderza w kobiety. Co prawda dzięki zachętom ze strony rządu japońskiego liczba kobiet, które w zeszłym roku wróciły do pracy po urodzeniu pierwszego dziecka, po raz pierwszy osiągnęła aż 50 proc. Jednak oznacza to, że co druga pracownica, która poszła na urlop macierzyński, już do pracy nie wróciła.
Tradycyjnie oczekuje się od kobiet, że będą się realizować zawodowo tylko do momentu zamążpójścia. Potem powinny urodzić dziecko i zajmować się domem. Kobiety stają więc przed wyborem: rodzina albo kariera. W takiej sytuacji wiele z nich odkłada decyzję o zakładaniu rodziny. Kiedy decydują się w końcu na dzieci, często okazuje się, że jest już za późno.
Problem abstynencji seksualnej dotyczy nie tylko singli, ale również – i to na wielką skalę – małżeństw. Ocenia się, że prawie połowa z nich w Japonii wcale lub prawie wcale nie uprawia seksu – chodzi tu oczywiście o ten między małżonkami. Według badań Narodowego Centrum Edukacji Kobiet 40 proc. japońskich mężczyzn natomiast płaci za seks, korzystając z szerokiego wachlarza usług domów publicznych, kobiet do towarzystwa czy pracownic hostess barów.
Ayako: piękna, dowcipna, samotna
Ayako ma 42 lata. Pochodzi z jednej z tych porządnych tokijskich rodzin mieszczańskich, które od ponad 100 lat utrzymują się z jednego rodzinnego biznesu. Jest niezwykle elegancką kobietą. Piękna i powściągliwa, potrafi w najbardziej uprzejmy sposób zarówno pochwalić, jak i dosadnie skrytykować rozmówcę. Ayako jest singielką, nigdy też nie była w żadnym poważnym związku. Straciła już nadzieję na to, że kiedykolwiek do tego dojdzie. Pytam: jak to możliwe, że tak piękna, dowcipna i inteligentna kobieta nie znalazła jeszcze adoratora?
Ayako uprzejmie zaprzecza moim komplementom, po czym przyznaje, że mężczyźni się jej boją. Nie jest to tylko jej wrażenie – słyszała to już wielokrotnie od swojej siostry czy przyjaciółek. Może jest zbyt pewna siebie? A może to japońscy mężczyźni nie są w stanie psychicznie unieść niezależności swojej partnerki?
Ayako pogodziła się z myślą, że nigdy nie założy rodziny. Realizuje się w pracy, ma dużo czasu dla siebie, czyta książki, chadza do kina i do teatru. Żal jej tylko rodziców. Wygląda na to, że z jej winy nie będzie komu przekazać ponad stuletniego rodzinnego biznesu.
Psycholog Jacek Santorski:
Rezygnacja z potrzeb seksualnych, nazywana alibidemią lub anhedonią, pojawia się również wśród osiągających sukcesy kobiet biznesu w Europie Zachodniej i Ameryce. Te kobiety, może podobnie jak ich koleżanki w Japonii, są albo w pracy, albo na siłowni. Ja sam, jako konsultant i coach biznesowy, spotykam bardzo wiele atrakcyjnych, zadbanych kobiet, które około czterdziestki przypominają sobie, że to już ostatnia chwila na wejście w związek czy posiadanie potomstwa. Choć można by powiedzieć, że zmarnowały najbardziej płodne lata, kobiety nie mają żadnego poczucia straty. W czasie, kiedy być może oczekiwałoby się od nich, że będą rodzić dzieci, one realizowały się zawodowo i uprawiały sport. Racjonalizują sobie tę sytuację tym, że nie spotkały jeszcze mężczyzny na miarę swoich oczekiwań. Te oczekiwania są natomiast bardzo często nie do spełnienia. Kobiety takie szukają zazwyczaj kogoś, kto byłby pierwotny, a zarazem wrażliwy i romantyczny, prosty, a zarazem inteligentny i dobrze wykształcony. A takich mężczyzn praktycznie nie ma.
W tak zwanym pokoleniu Y, a więc w pokoleniu 20- i 30-latków obserwuje się zjawisko przewartościowania piramidy potrzeb Maslowa, czyli diagramu obrazującego hierarchię potrzeb – od najbardziej podstawowych, czyli fizjologicznych (w tym potrzeb seksualnych) przez potrzebę bezpieczeństwa, miłości i przynależności po potrzeby szacunku oraz samorealizacji. Okazuje się, że w pokoleniu tym znajdujemy aż pięć różnych konfiguracji, w których te same potrzeby plasują się na różnych stopniach hierarchii. Są więc osoby, które na przykład realizują się zawodowo lub podróżują, nie potrzebując przy tym zaspokojenia potrzeby miłości czy właśnie potrzeb seksualnych. Jeśli uznamy, że Japonia jest rodzajem krzywego zwierciadła, w którym możemy z wyprzedzeniem obserwować procesy, jakie za 10 czy 20 lat będą następować także u nas, należałoby bacznie przyglądać się ich problemom i sposobom ich rozwiązania. Być może będziemy mogli nauczyć się na ich błędach i sami uniknąć podobnego kryzysu.
Hana Umeda – pół-Japonka i kulturoznawczyni, doktorantka w Zakładzie Teatru i Widowisk IKP na Uniwersytecie Warszawskim. Na co dzień zajmuje się klasycznym teatrem i tańcem japońskim, zarówno w teorii, jak i w praktyce.