"Tulipan" rozbił butelkę i wbił ją w gardło przypadkowej osoby, bo się założył. "Profesorek" miał kochających, bogatych rodziców. Mógł być każdym, został mordercą. Niewiele brakowało, by zabójcą stał się też Piotrek, który torturował 10-letnią Olę . - To nie są źli ludzie - mówią ich wychowawcy i opowiadają, jak sprawić by byli lepsi, "normalni".
Piotr ma 14 lat. Policjanci wieźli go przez pół Polski - z Sieradza w woj. łódzkim do Dominowa pod Lublinem. To jeden z dwóch ośrodków w kraju, do których trafiają najniebezpieczniejsi nieletni przestępcy, którzy czekają na proces. Wielu stanie przed sądem rodzinnym. Najsurowsza kara? Pobyt w poprawczaku do ukończenia 21 lat.
- Ja tego nie zrobiłem - tyle mówi pytany o koszmar 10-letniej Oli.
Piotr przyjechał do jej domu trzy tygodnie temu. Powiedział, że jego młodsza siostra chce z nią pojeździć na rowerze. Tak zwabił ją w pułapkę. Po drodze Ola została ogłuszona, potem była torturowana: bita, uderzana kamieniami, duszona, cięta szkłem. Przeżyła, bo udawała przed katem martwą.
Piotr najbliższe miesiące spędzi z nastolatkami, którzy często nawet nie byli na randce z dziewczyną. Zdążyli za to widzieć konającego po ich ciosach człowieka.Społeczeństwo ich nienawidzi. Boi się ich. Niektórzy życzą im śmierci.
– Oni nie są złymi ludźmi – mówi Stanisław Cur, dyrektor schroniska w Dominowie. Mówi bez ironii, całkiem poważnie. – Są ludzie chorzy, są psychopaci. Są też ludzie, którym nie dano szansy żyć normalnym życiem – wyjaśnia.
– Czy to tłumaczy, że innym zabrali życie? – pytamy.
– Nie. Tu nie chodzi o to, żeby ich tłumaczyć. Nie chodzi o to, żeby ich usprawiedliwiać. My tylko chcemy im pomóc. Żeby nie byli bezużyteczni dla społeczeństwa – odpowiada.
Szok
Kiedy za Piotrem zamykają się drzwi schroniska w Dominowie, czeka go rozmowa z dyrektorem Curem.
To on informuje chłopaka, dlaczego tu jest i jakie obowiązują zasady. Że wszyscy wstają i kładą się spać o określonej godzinie. Że będzie kontynuował naukę w pierwszej klasie gimnazjum, tyle że za murami z drutem kolczastym.
W końcu tłumaczy, że nie jest już wolny. Z rodziną może spotykać się przez trzy godziny i tylko w niedziele i święta. Że może odbierać telefony, ale nie może ich wykonywać. Że w ośrodku funkcjonują trzydniowe przepustki, ale są one najcenniejszą nagrodą, jaką można tu dostać.
Piotr podczas rozmowy zachowuje się jak każdy nowy. Jest wystraszony, ale próbuje być twardy. Na pytania odpowiada powoli, analizując każde słowo. Zastanawia się, co może mu zaszkodzić.
Otwiera się chwilę po tym, gdy jest pytany o to, co się stało z Olą. Kiedy mówi, że "to nie on", rozmówca idzie dalej. Nie dociska, nie ciągnie za język. Nie nazywa mordercą.
Piotr myśli o przyszłości. Opowiada, że chciałby prowadzić gospodarstwo po zmarłym ojcu. Martwi się, że partner matki sprzeda ziemię i maszyny. Bo przyszłość jest dla niego ważna. Teraźniejszości trochę nie rozumie.
– Nie jesteśmy sądem ani prokuratorem. Ci ludzie muszą nam zaufać. Jeżeli więc mówią, że nie chcą o czymś rozmawiać, to musimy uszanować ich zdanie – komentuje dyrektor Cur.
Piotr przez ostatnie dwa tygodnie odbył kilkanaście podobnych rozmów. Z psychologiem, psychiatrą, pedagogiem.
Po co, skoro wiadomo, że jako 14-latek i tak nie będzie miał "dorosłego" procesu? Żeby można było stworzyć raport, który scharakteryzuje m.in. stopień jego demoralizacji i poczytalności, a tym samym określić, jak bardzo może być niebezpieczny dla innych i jak bardzo może być zagrożony przemocą w ośrodku.
Gdy "klient" się uśmiecha…
Niedługo Piotr zostanie przydzielony do grupy rówieśników. Jego życie będzie miało bardzo określony rytm: pobudka, śniadanie, apel, nauka, warsztaty techniczne, zajęcia tematyczne, lekcje i kolacja.Rutyna, na którą jednak wychowawcy nie mogą sobie pozwolić.
Kiedy zaczynałem pracę, usłyszałem: przez 40 lat będziesz pracował, a oni i tak będą w stanie cię zaskoczyć, zrobić coś, czego nikt by się nie spodziewał
Mariusz Wojasiński, dyrektor schroniska i poprawczaka Ignacewo
Muszą być czujni. Przekonał się o tym jeden z wychowawców w Dominowie. Prowadził warsztaty, które miały przygotować nieletnich do prostych prac budowlanych, np. wyrabiania betonu. Na zajęciach używany były szpadel (do wrzucania piachu do betoniarki). Został użyty do ataku na głowę wychowawcy, kiedy ten na moment odwrócił wzrok od podopiecznych.
Ośrodek, do którego trafił Piotr, jest odpowiednikiem aresztu. Przystosowany został do wychowywania szczególnie niebezpiecznych młodych ludzi, którzy najprawdopodobniej trafią do poprawczaka albo "dorosłego" więzienia.
Są też placówki, w których młody przestępca prawie nie odczuwa przeniesienia z "aresztu" do "więzienia", bo w jednym gmachu mieści się zarówno schronisko, jak i poprawczak. Tak jest na przykład w "Ignacewie" w Konstantynowie Łódzkim pod Łodzią.
– Musimy ich rozumieć i ciągle mieć z tyłu głowy, że mogą okazać się bardzo niebezpieczni. Kiedy zaczynałem pracę, usłyszałem: przez 40 lat będziesz pracował, a oni i tak będą w stanie cię zaskoczyć, zrobić coś, czego nikt by się nie spodziewał – opowiada Mariusz Wojasiński, dyrektor "Ignacewa".
Wtóruje mu Anita Karaś, psycholog pracująca w placówce.
– Najpewniej czujemy się z tymi chłopcami, którzy przeklinają, głośno wyrażają niezadowolenie. Wtedy wiemy, że pokazują oni prawdziwe emocje. Bardziej niepokoją nas ciche osoby, które w sobie kumulują złe emocje. Jeszcze gorzej, gdy mamy do czynienia z psychopatycznym cynikiem, który świadomie próbuje wprowadzić psychologa w błąd i stworzyć pozory współpracy. Taki "klient" się uśmiecha, przytakuje i tylko czeka na moment nieuwagi, żeby wywinąć numer.
Popisy
Bardzo spokojny był "Profesorek". I to jeszcze zanim został mordercą. Ksywę zawdzięcza bratu, który robił karierę na Politechnice Łódzkiej. "Profesorek" żył w bardzo bogatej rodzinie. Ojciec prowadził dobrze prosperującą firmę za granicą, matka – biznes w Polsce. Mieli pieniądze na wszystko, nie mieli czasu dla nikogo.
"Profesorek" chciał być zauważony. Trafił tam, gdzie nikt się nie spodziewał. I nikt się nie spodziewał, do czego się posunie.
– Zaczął spędzać sporo czasu z trudną młodzieżą. Szybko się okazało, że potrafi iść jeszcze dalej niż oni. Zaczepianie ludzi, wyzwiska? To mu nie wystarczało. Ten proces nazywa się gradacją doznań – opowiada Barbara Sowińska, pedagog z "Ignacewa".
Ofiara była przypadkowa. Przed śmiercią była katowana. "Profesorek" z pomocą kolegów przykrył zmasakrowane ciało gałęziami. Kilka dni później był już w Ignacewie.
– Będę spokojny, nie martwcie się – mówił opiekunom.
Przypadkową osobę zabił też "Tulipan". Któregoś wieczoru pił alkohol z kolegami z bramy. "Założycie się, że zaj***ę pierwszego lepszego?" – zapytał zaskoczonych kolegów. Chwilę później podbiegł do wracającego późno z pracy młodego mężczyzny. Bez słowa wbił ostrze w tętnicę ofiary. Mężczyzna wykrwawił się na miejscu.
"Cypis" pochodzi z Radzynia Podlaskiego. Miał 15 lat, kiedy wybrał sobie mieszkanie do "obrobienia". Poradził sobie z oknem i zaczął zbierać "fanty" znalezione w ubogim, wynajmowanym lokalu. Wtedy ktoś zaczął otwierać drzwi. 9-letnia dziewczynka wróciła z mamą do domu wcześniej, niż spodziewał się "Cypis". Nie myślał długo, pobiegł do kuchni i wziął nóż. Zabił obie.
"Profesorek", "Tulipan" i "Cypis" byli sądzeni jak dorośli. Dziś są już w "dorosłym" więzieniu, wszyscy dostali maksymalny wymiar kary – po 25 lat za kratkami.
– "Profesorek" miał świetnego adwokata, którego wynajęli mu rodzice. Przekonał sąd, żeby skazany chłopak aż do kasacji znajdował się u nas. Przez kilka lat żył u nas, w miejscu, gdzie nie ma nawet broni, a druty kolczaste są usuwane – opowiada Mariusz Wojasiński, dyrektor schroniska "Ignacewo".
Oni wrócą, nie mogą nas nienawidzić
Dlaczego adwokat tak długo walczył, żeby "Profesorek" nie trafił do "dorosłego" więzienia? Bo to dwa różne światy.
"Ignacewo" pod Łodzią wygląda bardziej jak duży kompleks szkolny niż miejsce, w którym izolowani są niebezpieczni młodociani przestępcy. O tym przypomina jedynie drut kolczasty wieńczący wysokie ogrodzenie. Bo już w oknach nie ma zwykłych krat. Są takie same jak te, które instalują na balkonach właściciele mieszkań na parterze bloków.
Nie ma żadnych uniformów. Nastoletni przestępcy chodzą tutaj w normalnych ubraniach. Tutejsze korytarze łatwo byłoby pomylić z tymi ze zwykłego gimnazjum, gdyby nie to, że wielu "uczniów" ma tu tatuaże. No i nie ma żadnych dziewczyn.
Mieliśmy chłopców, którzy zaczynali dobrze funkcjonować w ośrodku. Po powrocie do środowiska wracali do przestępstw. Tutaj działała etykieta "bandyta", którą przyszywa im społeczeństwo
Barbara Sowińska, pedagog w Ignacewie
Kompleks dzieli się na trzy główne części – mieszkalną, szkolną i warsztatową. Standardu tej pierwszej mogliby pozazdrościć mieszkańcy większości polskich internatów i akademików. Trafiająca tu młodzież ma do dyspozycji nowoczesny i duży telewizor, stół do ping-ponga, konsole do gier. Mieszka w schludnych, dwu- i trzyosobowych pokojach. Uwagę zwraca fakt, że nie ma tu zniszczeń, napisów na ścianach, brudu.
– Porozumieliśmy się z nimi. Każdy chłopak ma do dyspozycji tablicę korkową, na której może wieszać swoje rzeczy. Reszty nie niszczą, bo to ich świat, z którego nie wychodzą – tłumaczy dyrektor Wojasiński.
Po chwili dodaje: – Inaczej pan sobie wyobrażał to miejsce? Bo wie pan, dla wielu najlepszym rozwiązaniem byłoby zakucie tych młodych ludzi w dyby i trzymanie w lochu – uśmiecha się krzywo.
Psycholog Anita Karaś dodaje, że warunki muszą być dobre. Bo tylko wtedy jest szansa na wyprostowanie młodocianego przestępcy.
– Mamy lepsze warunki niż w więzieniach, bo mamy większą szansę na sukces. Młody człowiek jest bardziej plastyczny i podatny na dobre zmiany – wyjaśnia.
Dyrektor "Ignacewa" opowiada, że ludzie mają poczucie niesprawiedliwości, kiedy słyszą, że sprawca okrutnego czynu nie siedzi w zaszczurzonej klatce. Wojasiński stara się jednak tłumaczyć, że ci ludzie w końcu wrócą do społeczeństwa. I trzeba zrobić wszystko, żeby go nie nienawidzili.
– Proszę porównać wyśmiewany ostatnio przy okazji sprawy Andersa Breivika norweski system sprawiedliwości. Tylko co piąty więzień wraca na drogę przestępstw. W USA, gdzie więźniowie trzymani są w sztywnych więzieniach, mają ten kluczowy wskaźnik gorszy czterokrotnie – tłumaczy.
W dobrych warunkach przez blisko siedem lat siedział Cezary. Kiedy trafił do "Ignacewa", budził podziw wśród zdemoralizowanych rówieśników i obawę u opiekunów. Był najmłodszym członkiem gangu, który w latach 90. "obrabiał" stacje benzynowe w woj. łódzkim. Brutalny jak jego kompani, wbiegał w kominiarce na stację, groził bronią, dotkliwie bił przypadkowe osoby.
Cezary i Michał
Cezary jako jedyny z grupy nie trafił do "dorosłego" aresztu i więzienia.
– Kiedy ten chłopak do nas przyjechał, dopiero zaczynałem karierę w ośrodku. Widziałem, jak się zmieniał. Kiedy wychodził, nie był już niebezpiecznym oprychem, tylko normalnym chłopakiem – mówi dyrektor Wojasiński.
Cezary dziś, przed czterdziestką, jest właścicielem dwóch dobrze prosperujących warsztatów. Ma żonę, dzieci i szacunek sąsiadów. Ksiądz chwali jego pobożność.
– Olbrzymią rolę odegrał tu fakt, że złe towarzystwo było ciągle za kratkami. Dlatego Cezary już do nich nie wrócił, mógł zacząć nowe życie – podkreśla dyrektor "Ignacewa".
Nowe życie rozpoczął też Michał. W poprawczaku nauczył się obróbki drewna. Po wyjściu na wolność został przedstawicielem handlowym firmy oferującej tokarki. Po kilku latach razem ze swoim szefem przyjechał do "Ignacewa". Dzień wcześniej zadzwonił do swoich dawnych opiekunów. Prosił, żeby ukryć fakt, że był wychowankiem poprawczaka. "Mój szef o tym nie wie, po co ma się stresować?" – argumentował.
Dyrekcja zorganizowała spotkanie biznesowe. Zadbała o to, żeby żaden z dawnych znajomych nie był akurat na dziedzińcu i nie zdemaskował Michała. Wszystko się udało.
Oczywiście nie każdego da się naprawić.
– Mieliśmy chłopców, którzy zaczynali dobrze funkcjonować w ośrodku. Po powrocie do środowiska wracali do przestępstw. Tutaj działała etykieta "bandyta", którą przyszywa im społeczeństwo – mówi Barbara Sowińska, pedagog w "Ignacewie".
Bywa też, że opiekunowie mogą tylko bezsilnie patrzeć, jak ich niebezpieczny podopieczny kończy 21 lat i wychodzi na wolność. Tak jak było z "Młodym". Na wolności był kilka chwil. Wyszedł przed "Ignacewo" i zaatakował dziewczynę na przystanku. Na szczęście nie zdążył jej zrobić krzywdy. Trafił za kratki, tym razem "dorosłe". I pewnie znowu będzie tam zachwycał pedagogów swoją bezproblemowością i grzecznością.
Eksperyment
Osadzeni w schroniskach mają wyjść na wolność z zawodem. Dlatego sporo czasu spędzają w warsztatach, na których uczą się spawania, obsługi tokarki, malowania czy innych prac stolarskich. Kiedy spacerujemy pomiędzy salami (w każdej jest inny opiekun, obserwujący podopiecznych), podchodzi do nas młody człowiek.
– Co to, filmy kręcą?
– Reportaż.
– Taa?! – prowokacyjnie odpowiada postawny, łysy nastolatek.
Kiedy odpowiadamy spokojnie, gdzie i kiedy będzie można go przeczytać, nastawienie bojowego przed chwilą chłopaka się zmienia.
– Pan pójdzie do tokarek. Fajnie wióry lecą, dobrze w fotach wypadnie – zachwala.
Kiedy odchodzi, jeden z opiekunów komentuje: – Właśnie tak to wygląda. Są nastawieni na konfrontację. Dopiero, kiedy zobaczą, że nie traktuje się ich z góry, jak kogoś gorszego, to szybko to doceniają – tłumaczy.
Bo szacunek to tutaj wartość bezcenna. Podobnie jak w więzieniu. Stanisław Cur, dyrektor Dominowa przeprowadził kilka lat temu eksperyment. Swoim nowym podopiecznym dawał kartkę, na której wypisanych było 50 różnych wartości, m.in. miłość, szacunek, wygoda, poczucie bezpieczeństwa, akceptacja środowiska.
Po kilku latach spędzonych bez wolności eksperyment powtarzano.
– Niektóre wartości, jak "koledzy" bardzo straciły na ważności. Młodzi ludzie szybko zauważają, że niegdyś bliscy ludzie szybko przestają wysyłać listy i dzwonić. Mocno rosną takie jak "sen" czy "spokój". Po latach spędzonych z takimi ludźmi nie dziwi mnie, że zmiana menu obiadowego potrafi wywołać bunt. Bo to nagła ingerencja w świat, który nie lubi się zmieniać – tłumaczy Cur.
Dodaje, że wielu nastoletnich przestępców podobnie widzi dobro i zło jak ich starsi, zdemoralizowani koledzy. Tyle że u nich dochodzi infantylizm (to w końcu dzieci), który każe im wykazywać się przed grupą. Dlatego też wielu dostaje surowe wyroki (jeżeli mają dorosły proces), bo na stali rozpraw ostentacyjnie starają się zakpić z wymiaru sprawiedliwości, pokazać znajomym, że są twardzi. Potem tego żałują.
Bartosz Żurawicz